KIERKEGAARD I KOMUNIKACJA POŚREDNIA Kierkegaard und die indirekte Mitteilung Jacek Ziobrowski

Soren Kierkegaard był osamotniony zarówno w życiu, jak i w filozofii. Jego przekonania w niewielkiej mierze były podzielane przez jemu współczesnych, jego książki długo nie znajdowały odbiorców. Czuł się nierozumiany, wierzył jednak, że nadejdzie czas, kiedy jego pisma przemówią, a ich lektura okaże się pomocna dla czytelników. Do swych szczególnych osiągnięć zaliczał "odkrycie majeutyki w chrześcijaństwie", wypracowaną przez siebie metodę kształtowania postaw etycznych i religijnych, którą nazywał komunikacją pośrednią. Idee Kierkegaarda znalazły uznanie w Niemczech i Francji dopiero na początku XX w., w krajach anglosaskich - jeszcze później. Odwoływali się do nich przede wszystkim zwolennicy filozofii egzystencji, egzystencjalizmu i teologii negatywnej. Komentatorzy pism Kierkegaarda długo nie dostrzegali specyfiki stosowanej przez niego metody, "pośredniego" charakteru przekazu. Nie odróżniali poglądów Duńczyka od treści dzieł pseudonimowych, ignorowali obecne w jego książkach aspekty majeutyczne, m.in. charakterystyczną dla pism "estetycznych" ironię. Szersze zainteresowanie Kierkegaarda komunikacją pośrednią nastąpiło w końcu XX w. Zapewne miało to związek ze znaczącym rozwojem filozoficznej refleksji nad językiem i nauk o interpersonalnej komunikacji. Współcześnie Kierkegaarda metoda komunikacji pośredniej nadal zasługuje na uwagę; może okazać się przydatna między innymi w rozważaniach dotyczących kwestii kształtowania postaw, czy też przekonań, moralnych. Zmiana przekonań moralnych dokonuje się inaczej niż zmiany przekonań empirycznych. Zazwyczaj bez trudu udaje się nam uzgodnić nasze przekonania o faktach z przekonaniami innych. Wystarcza odwołanie się do doświadczenia i prosta argumentacja. Starania służące zbliżeniu do siebie poglądów moralnych różnych osób napotykają nieprzezwyciężalne, jak się czasem wydaje, bariery. O ile treść przekonań moralnych i religijnych łatwo jest przyswajalna i rozumiana przez inne osoby, o tyle nasze nastawienie do tej treści trudno jest innym przekazać. Różnie można tłumaczyć tę odmienność w kształtowaniu przekonań dotyczących kwestii moralnych i świata. Niewątpliwie wiąże się ona z faktem, że przekonania o świecie podlegają intersubiektywnej weryfikacji, a możliwość analogicznej weryfikacji przekonań etycznych jest kontrowersyjna. Sporne jest bowiem to, czy istnieje jakaś obiektywna rzeczywistość etyczna, i jakie są źródła etycznego poznania. Nadto, niektóre przekonania moralne i religijne są niezwykle ważne dla naszego życia: wyznaczają jego cele i sposoby ich osiągania, wskazują kryteria oceny siebie i innych. Jako takie rozbudzają szczególne emocje, którym towarzyszy opór wobec argumentów przemawiających na rzecz innego sposobu myślenia. Niektóre przekonania moralne i religijne stanowią niejako podstawy systemu przekonań, powiązane są wieloma relacjami z innymi przekonaniami i z działaniami. W związku z tym ich zmiana pociągnęłaby za sobą daleko idące przekształcenia systemu i wymóg uznania nowych powinności, co dla wielu osób byłoby trudne do zaakceptowania. Nawet jeżeli te lub inne wyjaśnienia wskazanej odmienności są trafne, to nie dostarczają one metod doskonalenia własnych i cudzych przekonań moralnych. A znalezienie takich metod wydaje się nadzwyczaj ważne. Wydaje się nam, że świat byłby lepszy, gdybyśmy znali niezawodne recepty na doskonalenie przekonań moralnych i gdybyśmy potrafili, dzięki jakimś, bardziej skutecznym niż dzisiejsze, metodom, kształtować postawy innych osób tak, by ich przekonania moralne stawały się coraz bardziej prawdziwe lub trafne. Wyrażenie "komunikacja pośrednia" używane jest dzisiaj w innych znaczeniach niż to, które przypisywał Kierkegaard duńskiemu "indirecte Meddelelse". We współczesnej filozofii analitycznej i w teorii komunikacji wyróżnia się w aktach komunikacji językowej wymiar bezpośredni i pośredni. Komunikacja bezpośrednia to, innymi słowy, komunikowanie "wprost", przekaz treści wypowiedzianych. Komunikacja pośrednia to komunikowanie "nie wprost", przekaz tego, co w wypowiedzi implikowane względnie suponowane, choć literalnie niewypowiedziane. Tego rodzaju komunikacja pośrednia towarzyszy niemal każdej wypowiedzi, niezależnie od tego, czego ta wypowiedź dotyczy. U Kierkegaarda komunikacja pośrednia, najogólniej rzecz ujmując, stanowi przede wszystkim określoną metodę naprowadzania czytelnika na wartościową postawę etyczną czy też etyczno­religijną i wspierania go w podejmowaniu etycznych decyzji. Specyfika tej metody została ukazana w niektórych spośród zamieszczonych dalej tekstów. Duńskie wyrażenie "indirecte Meddelelse" tłumaczone jest na język niemiecki jako "indirekte Mitteilung", na język angielski jako "indirect communication", na język polski jako "komunikacja pośrednia" lub "przekaz pośredni". Wydaje się, że terminy "Mitteilung" i "przekaz" są bliższe znaczeniowo terminowi "Meddelelse" niż słowa "communication" i "komunikacja". Akcentują bowiem, podobnie jak termin duński, jednokierunkowy charakter komunikacji. Kierkegaard, pisząc swe książki, zamierzał naprowadzić czytelników na określoną postawę etyczno­religijną, w zasadzie nie otrzymywał jednak od nich komunikatów zwrotnych, choć praca nad książką była dlań jednocześnie pracą nad samym sobą, dzięki której autor książki podlegał wewnętrznej przemianie. W polskim piśmiennictwie dotyczącym dzieł Kierkegaarda, być może za sprawą dominującej roli języka angielskiego w filozofii współczesnej, metodę filozofii Duńczyka określa się zazwyczaj mianem "komunikacji pośredniej" i takie wyrażenie zawiera polski tytuł niniejszej książki. Obecnie dzieła Kierkegaarda przetłumaczone są na wiele języków, jego filozofia jest tematem licznych książek. Niektóre z nich zawierają omówienia metody komunikacji pośredniej. Wydaje mi się, że omówienia takie i komentarze mogą być szczególnie cenne w szerszym kontekście rozważań, obejmującym badania nad zbliżonymi do komunikacji pośredniej Kierkegaarda metodami kształtowania postaw moralnych oraz refleksję dotyczącą aktualności i wartości tych metod w filozofii i edukacji moralnej. Na niniejszą książkę składa się siedem niepublikowanych wcześniej artykułów dotyczących komunikacji pośredniej napisanych przez filozofów z pięciu krajów: Danii, Szwajcarii, Niemiec, Wielkiej Brytanii i Polski. Trzy pierwsze teksty analizują wypracowaną i stosowaną przez Kierkegaarda metodę komunikacji pośredniej. Następne artykuły dotyczą metod filozofii (i rozbudzania określonych postaw moralnych) bliskich metodzie Duńczyka, a rozwijanych przez innych filozofów: Karla Jaspersa, Dionizego Areopagitę, Emmanuela Levinasa i Ludwiga Wittgensteina. Autorzy niektórych tekstów starają się ocenić przedstawiane metody filozofii, wskazać ich zalety. Chciałbym, by niniejsza książka zachęciła filozofów i pedagogów do rozważań dotyczących poruszanej w niej tematyki, w szczególności do oceny zasadności i możliwości wykorzystania różnych form komunikacji pośredniej we współczesnej filozofii i edukacji. Mam nadzieję, że książka okaże się interesująca m.in. dla polskich czytelników przywykłych do tego, że treści religijne (a nazbyt często również moralne) przekazywane są im tak, jak gdyby składały się na pewną naukę, w sposób autorytatywny.