Bydło domowe - hodowla i użytkowanie Piotr Guliński

Spis treści książki

1. KIERUNKI UŻYTKOWANIA I ZNACZENIE GOSPODARCZE BYDŁA NA ŚWIECIE 1 1.1. Znaczenie bydła w przeszłości 1 1.2. Rola i funkcje bydła domowego w gospodarstwach rolnych współczesnego świata 4 1.2.1. Bydło jako źródło surowców żywnościowych 5 1.2.2. Bydło jako źródło dochodu 7 1.2.3. Bydło jako źródło siły roboczej 9 1.2.4. Bydło jako instrumenty finansowe w ubogich krajach świata 9 1.2.5. Bydło jako element poprawy statusu społecznego10 1.2.6. Bydło jako obiekt kultu religijnego 10 1.2.7. Wizerunkowe problemy bydła we współczesnym świecie 11 1.3. Wybrane fakty z historii hodowli bydła 12 1.3.1. Początki użytkowania bydła domowego - udomowienie tura 12 1.3.2. Bydło na terenie Europy i wczesne dowody jego dojenia w neolitycznej Brytanii 12 1.3.3. Udomowione krowy w cywilizacji egipskiej 13 1.3.4. Krowy mleczne w starożytnej cywilizacji sumeryjskiej 14 1.3.5. Centralne miejsce krów w cywilizacji wedyjskiej w północnych Indiach .15 1.3.6. Bydło w starożytnych cywilizacjach Europy 15 1.3.7. Mleko w starożytnej hebrajskiej cywilizacji i w Biblii 16 1.3.8. Pierwszy import czarno-białego bydła fryzyjskiego do Polski 16 1.3.9. Pierwszy import bydła na kontynent amerykański 16 1.3.10. Powstanie Związku Hodowców Bydła Holsztyńsko-Fryzyjskiego w USA 17 1.3.11. Pierwsza dojarka mechaniczna 18 1.3.12. Protoplasta współczesnego bydła fryzyjskiego w Europie - buhaj Adema 197 19 1.3.13. Początki sztucznego zapładniania krów - inseminacji 20 1.3.14. Opracowanie metody chroniącej zamrożone nasienie buhajów 20 1.3.15. Narodziny buhaja rekordzisty świata pod względem sprzedanego nasienia . 20 1.3.16. Pierwszy automat do pozyskiwania mleka 21 1.3.17. Założenie Polskiej Federacji Hodowców Bydła i Producentów Mleka 22 1.3.18. Rozpoznanie genomu u bydła 22 1.3.19. Rekord świata w wydajności mleka w laktacji 22 1.3.20. Rekord świata w wydajności życiowej mleka 23 2. PRODUKCJA MLEKA NA ŚWIECIE 29 2.1. Liczba gospodarstw utrzymujących bydło 30 2.2. Systemy produkcji mleka 30 2.3. Lokalizacja gospodarstw mlecznych 32 2.4. Liczebność populacji bydła na świecie 34 2.5. Bydło jako podstawowy gatunek zwierząt gospodarskich, od których pozyskuje się mleko 36 2.6. Wielkość i perspektywy rozwoju produkcji mleka 39 2.7. Przetwórstwo mleka i jego spożycie 43 2.8. Liczebność populacji krów mlecznych i produkcja mleka w Polsce 48 3. PRODUKCJA MIĘSA WOŁOWEGO NA ŚWIECIE 52 3.1. Zmiany w wielkości produkcji mięsa na świecie 52 3.2. Systemy produkcji mięsa na świecie 53 3.3. Produkcja i przetwórstwo wołowiny 55 3.4. Spożycie mięsa wołowego 60 4. POCHODZENIE I SYSTEMATYKA BYDŁA 64 4.1. Pochodzenie bydła - tur wielki 64 4.1.1. Bydło Hecka - próba odtworzenia tura 66 4.2. Systematyka bydła 68 4.2.1. Bydło, jako gatunek w królestwie zwierząt 68 4.3. Gatunki w rodzinie pustorożców 73 4.3.1. Bydło domowe - Bos taurus Linnaeus, 1758 73 4.3.2. Bizon - Bison bison Linnaeus, 1758 75 4.3.3. Żubr - Bison bonasus Linnaeus, 1758 75 4.3.4. Bawół domowy - Bubalus bubalis Linnaeus, 1758 76 4.3.5. Bawół afrykański - Syncerus caffer Sparrman, 1779 77 4.3.6. Jak - Bos grunniens Linnaeus, 1766 77 4.3.7. Gaur - Bos gaurus Lambert, 1804 78 4.3.8. Gajal - Bos frontalis Lambert, 1804 79 4.3.9. Banteng azjatycki - Bos javanicus d`Alton, 1823 79 5. RASY BYDŁA 82 5.1. Powstanie współczesnych ras bydła 82 5.2. Kryteria podziału współczesnych ras bydła 86 5.3. Pojęcie ,,rasa bydła" 90 5.4. Charakterystyka wybranych ras mlecznych bydła 92 5.4.1. Rasy mleczne bydła 93 5.5. Charakterystyka wybranych ras mięsnych bydła 101 5.5.1. Stare małe brytyjskie rasy bydła mięsnego 103 5.5.2. Europejskie duże rasy bydła mięsnego 107 5.5.3. Amerykańskie ,,syntetyczne" rasy bydła mięsnego 112 5.5.4. Rasy bydła zebu 117 5.6. Charakterystyka wybranych kombinowanych ras bydła 120 5.7. Rasy miniaturowe bydła 126 6. POKRÓJ BYDŁA I JEGO OCENA 131 6.1. Wprowadzenie 131 6.2. Ocena pokroju 132 6.2.1. Metody oceny pokroju 133 6.2.2. Wykaz i sposób wykonywania ważniejszych pomiarów zoometrycznych bydła 133 6.2.3. Indeksy pokrojowe 135 6.3. Ocena pokroju bydła mlecznego 136 6.3.1. System oceny liniowej 136 6.3.2. Szczegółowa ocena cech liniowych 138 6.3.2.1. Ocena ogólna typu i budowy 143 6.3.2.2. Wady budowy 144 6.3.2.3. Wykorzystanie informacji dotyczących oceny liniowej bydła 147 6.4. Wyniki oceny pokroju 149 6.4.1. Czynniki oddziałujące na wyniki oceny pokroju u bydła. Dziedziczność i powtarzalność ocen liniowych 149 6.4.2. Relacje między pokrojem a mlecznością i cechami funkcjonalnymi krów 152 6.5. Ocena typu i budowy bydła mięsnego 157 6.5.1. Cele i metody oceny pokroju bydła mięsnego 157 6.5.2. Ocena typu/kalibru bydła mięsnego 159 6.6. Ocena pokroju bydła o użytkowości dwukierunkowej 163 6.6.1. Ocena krów 165 6.6.1.1. Wzorzec rasowy krowy simentalskiej 165 6.6.1.2. Lista ocenianych cech liniowych 165 6.6.1.3. Ocena wad budowy 166 6.6.1.4. Ocena ogólna budowy krów 166 6.6.2. Ocena buhajów 167 6.6.2.1. Cechy charakteryzujące buhaja simentalskiego 167 6.6.2.2. Lista ocenianych cech liniowych 167 6.6.2.3. Ocena ogólna budowy buhajów 168 7. OCENA KONDYCJI KRÓW MLECZNYCH 171 7.1. Wprowadzenie 171 7.2. Zasady oceny 172 7.2.1. Okres zasuszenia 176 7.2.2. Wczesna laktacja 176 7.2.3. Środkowa i późna laktacja 177 7.3. Interpretacja i wyniki oceny kondycji 178 8. UŻYTKOWANIE MLECZNE 182 8.1. Laktacja i jej ocena 182 8.1.1. Wskaźniki wykorzystywane w charakterystyce użytkowości mlecznej w laktacji 185 8.1.2. Metody przedstawienia produkcji mleka w laktacji 185 8.2. Wybrane fakty z historii użytkowania mlecznego bydła w kraju i na świecie 191 8.3. Problematyka przedłużonych laktacji 197 8.4. Wpływ czynników genetycznych i środowiskowych na wydajność mleka krów 199 8.4.1. Rasa bydła 199 8.4.2. Poziom żywienia i dostęp do wody 199 8.4.3. Wiek przy ocieleniu 202 8.4.4. Sezon ocielenia 202 8.4.5. Długość i kompletność doju 202 8.4.6. Częstotliwość doju 202 8.4.7. Długość przerwy między dojami w ciągu doby 203 8.4.8. Długość okresu zasuszenia 204 8.4.9. Temperatura i wilgotność powietrza 204 8.4.9.1. Wilgotność powietrza 206 8.4.9.2. Stres cieplny 206 8.4.10. Wiek zwierząt 207 8.4.11. Długość dnia świetlnego 209 8.4.12. Masa ciała (kaliber) 209 8.4.13. Podawanie hormonów i leków 210 8.4.14. Pobudzenie wymienia i poziom oksytocyny we krwi podczas doju 211 8.5. Wpływ czynników genetycznych i środowiskowych na skład chemiczny mleka krów 212 8.5.1. Skład chemiczny mleka krów 212 8.5.2. Wpływ czynników genetycznych 216 8.5.3. Czynniki wpływające na zawartość tłuszczu w mleku 217 8.5.3.1. Rasa 217 8.5.3.2. Wiek krowy 218 8.5.3.3. Okres laktacji 219 8.5.3.4. Sezon produkcji 220 8.5.3.5. Zdrowie 220 8.5.3.6. Hormony / leki 220 8.5.3.7. Żywienie 220 8.5.4. Czynniki oddziałujące na zawartość białka w mleku 222 8.5.4.1. Rasa 224 8.5.4.2. Wiek krów 224 8.5.4.3. Okres laktacji 224 8.5.4.4. Sezon produkcji 224 8.5.4.5. Zdrowie 224 8.5.4.6. Czynniki żywieniowe 225 8.5.5. Węglowodany 225 8.5.6. Makro- i mikroelementy 226 8.5.7. Pozostałe składniki mleka 226 9. UŻYTKOWANIE MIĘSNE BYDŁA 229 9.1. Technologie produkcji mięsa wołowego 230 9.2. Systemy produkcji mięsa wołowego w Polsce 232 9.3. Ocena przydatności opasowej 234 9.4. Ocena wartości rzeźnej 237 9.4.1. Wydajność rzeźna i czynniki wpływające na jej wielkość 237 9.4.2. Ocena wizualna półtusz wołowych 240 9.4.3. Klasy mięsności 241 9.4.4. Cechy decydujące o jakości mięsa wołowego 243 9.4.5. Otłuszczenie 244 9.4.6. Pozostałe cechy sensoryczne mięsa wołowego 245 9.4.7. Możliwości wykorzystania metod obiektywnych w ocenie jakości mięsa 246 9.4.8. Wyręby wartościowe tuszy 246 9.4.9. Wartość pH mięsa 249 9.4.10. Pozostałe cechy oceniane obiektywnie 250 9.5. Surowce uboczne pozyskiwane od bydła 251 9.5.1. Skóry bydlęce 252 9.5.2. Podroby 252 9.5.3. Tłuszcz, żelatyna, jelita 252 9.5.4. Inne niejadalne surowce uboczne 252 9.5.5. Farmaceutyki produkowane z wykorzystaniem bydła rzeźnego 252 10. ROZPŁODOWE UŻYTKOWANIE BYDŁA 255 10.1. Znaczenie użytkowania rozpłodowego 255 10.2. Harmonogramy wycieleń krów 256 10.3. Podstawowe pojęcia związane z rozrodem u bydła 257 10.4. Cele użytkowania rozpłodowego krów 258 10.5. Buhaje a rozród naturalny 260 10.6. Sztuczne zapładnianie - inseminacja u bydła 261 10.6.1. Kriokonserwacja nasienia bydła 264 10.6.2. Zalety sztucznego zapładniania (inseminacji) krów 265 10.6.3. Ograniczenia będące wynikiem stosowania inseminacji 265 10.7. Liczba buhajów, których nasienie można wykorzystywać w stadzie 266 10.8. Cykl płciowy 266 10.8.1. Ruja u krów 267 10.8.2. Cicha ruja 267 10.8.3. Metody wspomagające wykrywanie rui 267 10.9. Ciąża u bydła 268 10.10. Wiek pierwszego wycielenia 268 10.11. Długość okresu międzywycieleniowego 270 10.12. Nowoczesne biotechniki i biotechnologie wykorzystywane w rozrodzie u bydła 270 10.12.1. Przenoszenie zarodków 271 10.12.2. Programy rozrodu kontrolowanego 274 10.12.2.1. Standardowa synchronizacja rui 274 10.12.2.2. Metody synchronizacji rui z wykorzystaniem prostaglandyny 275 10.12.3. Seksowanie plemników 275 10.12.4. Klonowanie 276 10.12.5. Wczesne diagnozowanie ciąży 277 10.13. Metody poprawy skuteczności reprodukcji u bydła 277 10.13.1. Zarządzanie reprodukcją u bydła 277 10.13.2. Grupa czynników kontrolowanych przez hodowców 280 10.13.2.1. Skuteczność wykrywania rui 280 10.13.2.2. Umiejętności inseminatora 283 10.13.2.3. Płodność buhajów 284 10.13.2.4. Temperatura otoczenia (stres cieplny) 284 10.13.2.5. Typ powierzchni, po której poruszają się krowy 285 10.13.3. Grupa czynników kontrolowanych przez układ rozrodczy krów 286 10.13.3.1. Zaburzenie porodu (dystocja) 286 10.13.3.2. Zatrzymanie łożyska . 286 10.13.3.3. Ciąże bliźniacze 286 10.13.3.4. Wczesne zamieranie zarodków i poronienia 287 10.13.3.5. Cysty jajnikowe u krów 287 10.13.4. Grupa czynników kontrolowanych przez cechy osobnicze krów 287 10.13.4.1. Rasa (typ użytkowy) 287 10.13.4.2. Wiek krów 288 10.13.4.3. Poziom produkcyjny krów 288 11. ZASADY I TECHNOLOGIE POZYSKIWANIA MLEKA OD KRÓW 290 11.1. Metody doju ręcznego i mechanicznego 294 11.1.1. Stymulowanie krów do oddawania mleka 295 11.1.2. Hamowanie wydzielania mleka 296 11.1.3. Zasady i metody przeprowadzania doju ręcznego i mechanicznego 296 11.1.3.1. Fazy doju 297 11.2. Technologie wykorzystywane w mechanicznym pozyskiwaniu mleka 303 11.2.1. Sprzęt udojowy - kilka uwag 303 11.2.2. Dojarka bańkowa 303 11.2.3. Dojarka rurociągowa 304 11.2.4. Hale udojowe - dojarnie 304 11.2.4.1. Dojarnia typu ,,rybia ość" 305 11.2.4.2. Dojarnia typu ,,bok w bok" 306 11.2.4.3. Dojarnie typu ,,tandem" 307 11.2.4.4. Dojarnie typu ,,karuzela" 308 11.2.5. Roboty do dojenia krów 309 11.3. Zasady higieny przy pozyskiwaniu mleka od krów 313 11.3.1. Higiena wymion 314 11.3.2. Obcinanie kiści ogonowej 315 11.3.3. Kolejność doju 316 11.3.4. Przeddojenie, przed- i poudojowa dezynfekcja strzyków 316 11.3.5. Suche strzyki 318 12. ZASADY WYCHOWU CIELĄT I JAŁOWIZNY 320 12.1. Okresy wzrostu i rozwoju u bydła 320 12.2. Cele w odchowie jałowizny 323 12.3. Technika żywienia cieląt i jałowizny 324 12.3.1. Wpływ żywienia 327 12.3.2. Zarządzanie 327 12.3.3. System wychowu 327 12.3.4. Zdrowie 327 12.4. Praktyczne zasady postępowania w trakcie wychowu cieląt 328 12.4.1. Wentylacja 329 12.4.2. Izolacja 330 12.4.3. Dobrostan zwierząt 331 12.4.4. Koszty odchowu 331 12.5. Siara 332 12.6. Mleko i preparaty mleko zastępcze 336 12.7. Karmienie paszami stałymi 338 12.7.1. Mieszanka typu starter 339 12.7.2. Pasze treściwe i objętościowe 339 13. WYBRANE ELEMENTY ZACHOWANIA BYDŁA 342 13.1. Zachowanie społeczne bydła 344 13.1.1. Bydło jako gatunek społeczny o strukturze hierarchicznej 344 13.2. Zachowanie okołożywieniowe bydła 345 13.2.1. Typy okołożywieniowego zachowania u bydła 345 13.2.2. Czas leżenia i przeżuwania 348 13.2.2.1. Ułożenie ciała podczas leżenia 349 13.2.3. Wpływ różnych czynników na okołożywieniowe zachowanie się bydła 352 13.2.3.1. Czas dostarczania świeżej paszy 352 13.2.3.2. Częstotliwość doju 352 13.2.3.3. Poziom produkcyjny krów 353 13.2.3.4. Grupowanie krów w stadzie 353 13.2.3.5. Zwiększanie obsady w stadach bydła 353 13.3. Zachowanie płciowe krów 355 13.3.1. Zachowanie okołorujowe 355 13.3.2. Zachowanie okołoporodowe i macierzyńskie 356 13.4. Inne typy zachowania bydła 357 13.4.1. Pokrewieństwo i powinowactwo 357 13.4.2. Sen jako ważny typ zachowania krów .357 13.4.2.1. Znaczenie snu dla dobrostanu krów mlecznych 357 13.4.2.2. Definicja snu 357 13.4.2.3. Znaczenie snu dla bydła . 358 13.4.2.4. Długość snu u bydła 361 13.5. Bydło jako gatunek krepuskularny 363 14. MOCZNIK W MLEKU KRÓW 369 14.1. Czynniki wpływające na poziom mocznika w mleku krów 370 14.1.1. Poziom białka w dawkach pokarmowych i inne elementy żywienia 370 14.1.2. Poziom produkcyjny krów 372 14.1.3. Dobowe różnice pomiędzy poziomem mocznika w mleku 373 14.1.4. Masa ciała zwierząt 374 14.1.5. Pozostałe czynniki środowiskowe 375 14.1.6. Czynniki genetyczne 376 14.2. Możliwości wykorzystania informacji o poziomie mocznika w mleku w zarządzaniu stadami bydła mlecznego 378 14.2.1. Ocena racjonalności żywienia na podstawie zawartości mocznika i białka w mleku krów 378 14.2.1.1. Ocena zawartości mocznika w mleku 378 14.2.1.2. Ocena zawartości białka w mleku 380 14.2.2. Mocznik a płodność krów 381 14.2.3. Możliwości wykorzystania informacji na temat mocznika w mleku w ograniczaniu zanieczyszczenia środowiska azotem produkowanym przez bydło 382 15. STANY ZAPALNE WYMION U KRÓW I SKUTKI ICH WYSTĘPOWANIA W STADACH BYDŁA MLECZNEGO 387 15.1. Mastitis u bydła 387 15.1.1. Przyczyny zapaleń wymion u krów 388 15.1.2. Drogi przedostawania się bakterii do strzyków i wymion 391 15.1.3. Komórki somatyczne jako podstawowe kryterium diagnozowania mastitis 392 15.1.4. Typy zapalenia wymion u krów 394 15.1.5. Częstość występowania mastitis w stadach bydła mlecznego 395 15.2. Konsekwencje występowania zapalenia wymion u krów 396 15.2.1. Zmniejszanie wydajności mleka 396 15.2.2. Obniżanie przydatności technologicznej mleka 398 15.2.3. Ograniczanie płodności krów 399 15.3. Zapobieganie występowaniu zapaleń wymion u krów 400 15.3.1. Zapobieganie przenikaniu bakterii do wymion 400 15.3.2. Programy zapobiegające mastitis i ich zasadnicze elementy 401 15.4. Komórki somatyczne mleka w programach doskonalenia genetycznego bydła w Polsce i na świecie 403 15.4.1. Komórki somatyczne w indeksach selekcyjnych dla bydła mlecznego 403 15.4.2. Wykorzystanie markerów genetycznych w programie zwalczania mastitis 405 15.5. Współczesne możliwości diagnozowania i leczenia mastitis w stadach bydła mlecznego 406 15.5.1. Metody wykrywania podklinicznych stanów zapalnych wymion 406 15.5.2. Leczenie stanów zapalnych wymion u krów 409 15.5.2.1. Zasuszenie najlepszym okresem na leczenie podklinicznego mastitis u krów 411 16. CIAŁA KETONOWE - PRZYCZYNY I SKUTKI ICH OBECNOŚCI W MLEKU KRÓW 415 16.1. Przyczyny powstawania ketozy 415 16.2. Konsekwencje negatywnego bilansu energetycznego u krów mlecznych 416 16.3. Rodzaje ketoz u bydła 418 16.4. Objawy ketozy 419 16.5. Zapobieganie występowaniu ketozy 420 16.6. Potrzeba i możliwości diagnozowania ketozy 421 16.6.1. Diagnozowanie ketozy 421 16.6.2. Wysoka zawartość tłuszczu w mleku wskaźnikiem subklinicznej ketozy