Współdziałanie "Ja podmiotowego" i "Ja przedmiotowego" w rozwoju człowieka

Chociaż pojęcia „Ja podmiotowego” i „Ja przedmiotowego” są w psychologii znane od przeszło stu lat (James, 1890), to nie zostały dotąd w pełni wykorzystane do opisu rozwoju człowieka. A jednak stanowić mogą one interesującą propozycję określenia czynników kształtujących życie człowieka oraz analizy dwoistości w człowieku; zwłaszcza w aspekcie tego, co niezmienne i tego, co zmienne podczas rozwoju. „Ja podmiotowe” jest niezmienne, natomiast „Ja przedmiotowe”, które w dużym stopniu utożsamia się z koncepcją siebie, jest zmienne. Rozwój człowieka można wtedy rozumieć jako zmianę tej koncepcji. Zmiana ta jednak – jeśli rozwój człowieka jest procesem celowym – nie może być nieukierunkowana. Zatem „Ja podmiotowe” musi być czymś kierującym, można je nazwać aktywną informacją. Rozwój wtedy będzie polegał na wzrastającej zgodności koncepcji siebie z „Ja podmiotowym”. Zgodność ta – odczuwana jako harmonia wewnętrzna – może służyć jako kryterium oceny prawidłowości rozwoju. Rozwój należy wtedy rozumieć jako współdziałanie „Ja podmiotowego” z „Ja przedmiotowym”. „Ja podmiotowe” wyznacza kierunek rozwoju, a „Ja przedmiotowe” – zmieniając się pod wpływem środowiska oraz decyzji „Ja podmiotowego” – ujawnia potencjały rozwojowe tworzące „Ja podmiotowe”. Wzrastające poczucie wolności wskazuje na prawidłowość rozwoju.