PAŃSTWO A GOSPODARKA. Polityka rozwoju w przed- i porewolucyjnym Iranie (1962-2005) Adam Rogoda

Niniejsza monografia składa się z czterech rozdziałów, których układ i treść są logicznie podporządkowane dowiedzeniu postawionej tezy. Rozdział pierwszy ma charakter teoretyczny. Przedstawiam w nim kategorie i ramy teoretyczne stosowane w dalszej części pracy. Zaczynam od wyłożenia swojego podejścia do ujmowania relacji między państwem a rynkiem (gospodarką). Ponieważ jest to jeden z kluczowych problemów w całej historii myśli ekonomicznej, zrezygnowałem z prezentowania i omawiania poszczególnych stanowisk. Wymagałoby to napisania oddzielnej książki. W efekcie pierwszy podrozdział ma charakter pewnego manifestu, w którym pokazuję nieadekwatność tradycyjnych, szczególnie neoklasycznych ujęć do m.in. przypadku tzw. krajów rozwijających się. Część ta ma bardzo istotne znaczenie dla całej pracy, w zależności bowiem od tego, w jakich kategoriach teoretycznych ujmujemy relacje między państwem a rynkiem, wnioski dotyczące procesów ciągłości i zmiany irańskiej polityki rozwoju mogą być odmienne. W drugim podrozdziale dążę do przedstawienia teoretycznej roli państwa w procesach rozwoju. Interesuje mnie tylko perspektywa kraju zacofanego, dążącego do dogonienia gospodarek najwyżej rozwiniętych. Czerpiąc z dorobku różnych szkół myśli ekonomicznej, zmierzam do sformułowania uniwersalnych zasad polityki rozwoju służącej wychodzeniu z zapóźnienia gospodarczego, a następnie charakteryzuję azjatyckie państwa rozwojowe (Japonię, Koreę Południową, Tajwan) jako podmioty osiągające największe sukcesy w realizacji tych zasad. W dalszej kolejności omawiam znaczenie instytucji w procesach rozwoju gospodarczego. W trzecim podrozdziale badam związki między teorią ekonomiczną a praktyką polityki gospodarczej. Traktuję w nim dyskursy klasycznej ekonomii rozwoju jako swoiste dyskursy ideologiczne uzasadniające daną praktykę gospodarczą. Pragnę w ten sposób pokazać, że z dwóch bardzo odmiennych szkół w ekonomii rozwoju - teorii modernizacji i szkoły zależności - mogą płynąć podobne rekomendacje dla polityki gospodarczej. W konsekwencji dowodzę, że nie ma sprzeczności między ciągłością irańskiej polityki rozwoju a faktem, że przed rewolucją idee stojące za polityką rozwoju czerpano z klasycznych teorii modernizacji, po rewolucji zaś - raczej ze szkoły zależności. W ostatnim podrozdziale analizuję teorie tłumaczące problemy rozwojowe krajów surowcowych, zastanawiając się, czy fakt zależności od eksportu surowców sprawia, że potrzebują one jakiejś szczególnej, odmiennej polityki w porównaniu z innymi krajami rozwijającymi się. Rozdział drugi zaczyna się od przytoczenia szeregu opinii częstokroć prominentnych irańskich ekonomistów na temat polityki rozwoju w przed- i porewolucyjnym Iranie. W jednych z nich jest sugerowana fundamentalna odmienność realizowanych działań, a nawet transformacja całego systemu gospodarczego, autorzy innych - mniej licznych - dopatrują się w polityce gospodarczej raczej elementów ciągłości. Wspólną cechą przywoływanych ocen jest niedostatek elementu komparatystycznego. Następnie szerzej wykładam swój pogląd na przebieg procesów ciągłości i zmiany irańskiej polityki rozwoju, wprowadzając i omawiając pojęcie inwolucji. W kolejnym podrozdziale przechodzę do krytycznego przeglądu literatury poświęconej irańskiej rewolucji, w której formułuje się liczne hipotezy tłumaczące, dlaczego rewolucja nie przyniosła głębszych zmian w metodach sprawowania władzy, polityce gospodarczej czy strukturze społeczno-gospodarczej. Analizuję formułowane hipotezy ,,rewolucyjnych ciągłości" pod kątem ich przydatności do wyjaśniania procesów ciągłości i zmiany irańskiej polityki rozwoju w latach 1962-2005. Rozdział kończy się porównaniem głównych celów polityki rozwoju oraz wyników gospodarczych i społecznych z obu podokresów (1962-1978, 1979-2005). Moim zamiarem jest sprawdzenie, czy owe cele i wyniki mogłyby być uznane za przesłankę tezy odwrotnej do bronionej w niniejszej pracy. Ogólnie rzecz biorąc: rozdział drugi stanowi przygotowanie do wyłożenia najważniejszych argumentów na rzecz międzyokresowych podobieństw irańskiej polityki rozwoju. W rozdziale trzecim skupiam się na analizie relacji między państwem a biznesem (kapitałem prywatnym) oraz dokonuję przeglądu najważniejszych instrumentów oddziaływania państwa na gospodarkę. Zaczynam jednak od wprowadzenia szerszego kontekstu rozważań poprzez scharakteryzowanie irańskiej strategii substytucji importu. Następnie argumentuję, że wzrost interwencjonizmu w latach 80. oraz rzekome upaństwowienie gospodarki po rewolucji są mało przekonującymi argumentami na rzecz tezy o fundamentalnych różnicach. Staram się to pokazać na przykładzie ilościowych i jakościowych wskaźników wielkości państwa. Dalej szczegółowo przedstawiam relacje między państwem a krajowym kapitałem prywatnym i kapitałem zagranicznym, osobno dla każdego podokresu, pokazując szereg podobieństw oraz ewolucję tych stosunków, doskonale odpowiadającą pojęciu inwolucji. Na koniec charakteryzuję najważniejsze instrumenty polityki rozwoju: planowanie gospodarcze, politykę kredytową, politykę handlową (w tym walutową) oraz subsydia energetyczne. Każdy z nich od razu poddaję analizie porównawczej, nie dzieląc narracji na okresy przed- i porewolucyjny. Kolejność omawiania poszczególnych instrumentów wynika z malejącej liczby podobieństw międzyokresowych. Innymi słowy, najwięcej ciągłości w polityce rozwoju widać w przypadku planowania, a najmniej - w subsydiach energetycznych. Rozdział trzeci stanowi najważniejszą empiryczną część pracy. Próbuję w nim dowieść, że teza o radykalnych różnicach międzyokresowych jest zbyt daleko idąca, a inwolucja to adekwatniejsze pojęcie do opisu rzeczywistych zmian - nie sugerując identyczności, pokazuje bowiem, że różnice, jakkolwiek liczne i czasem bardzo głębokie, nie wychodzą poza jeden, ogólny wzorzec strategii substytucji importu. Z kolei celem rozdziału czwartego jest wyjaśnienie, dlaczego irańska polityka rozwoju miała taki, a nie inny kształt oraz dlaczego dążenia do przeprowadzenia realnej dywersyfikacji gospodarczej zakończyły się klęską. Nie opisuję jednak szczegółowo wszystkich czynników determinujących politykę rozwoju w badanym okresie. Chodzi raczej o zrozumienie mechanizmów formułowania i implementacji tej polityki. Priorytetowo traktuję czynniki o charakterze wewnętrznym, ponieważ wychodzę z założenia, że takie elementy jak koniunktura w gospodarce światowej, szczególnie na rynku ropy, są poza zasięgiem krajowych decydentów, muszą bowiem dostosowywać się do warunków zewnętrznych. Z czynników zewnętrznych omawiam więc tylko próby bezpośredniego wpływania (naciski dyplomatyczne, sankcje gospodarcze) na politykę irańską dokonywane przez aktorów zewnętrznych. W przypadku czasów przedrewolucyjnych skupiam się na roli Stanów Zjednoczonych, pokazując, że ich wpływ na kształt białej rewolucji jest zdecydowanie przeszacowywany. Z kolei w przypadku okresu porewolucyjnego analizuję wpływ sankcji gospodarczych na możliwości działania nowych władz. Jeśli chodzi o czynniki wewnętrzne, omawiam sytuację gospodarczą na początku każdego z okresów oraz szczegółowo analizuję polityczne i ideologiczne uwarunkowania polityki rozwoju, które każdorazowo miały najważniejszy wpływ na ostateczny kształt działań państwa.