Organizacje klastrowe jako środowisko transferu wiedzy. Doświadczenia Polski Marta Mackiewicz

Przedmiot i zakres tematyczny monografii Ostatnie lata przyniosły wiele wyzwań, m.in. związanych z pandemią COVID- 19 oraz atakiem Rosji na Ukrainę. Otoczenie, w którym funkcjonujemy, opisywane jest terminem VUCA (Volatility, Uncertainty, Complexity, Ambiguity), tj. ulotność, niepewność, złożoność, niejednoznaczność. Gospodarkaprzechodziła w tym czasie kolejne szoki ekonomiczne, związane z przerwaniem i reorganizacją łańcuchów dostaw, problemami z zaopatrzeniem w surowce oraz zmianami cen surowców i energii. Jednak w szybko zmieniającym się otoczeniu szanse na dalszy rozwój umożliwiają innowacyjne rozwiązania. Klastry1 są uważane za platformy ułatwiające tworzenie innowacji. Innowacje wywodzą się z działań opartych na wiedzy, które obejmują praktyczne zastosowanie istniejących lub nowo opracowanych informacji. Jak wynika z teorii dyfuzji innowacji, informacje te mogą być powielane i przekazywane między podmiotami. W organizacji klastrowej odbywa się to przy relatywnie niskich kosztach dzięki temu, że istnieją liczne interakcje. Zaufanie pomiędzy członkami klastra ułatwia kontakty, a bariery formalne i organizacyjne są ograniczane dzięki staraniom menedżera klastra. Z tego powodu stały się ważnym obszarem badawczym. Przedsiębiorstwa w klastrze są połączone z innymi firmami i instytucjami klastra poprzez różne relacje wymiany i współzależności. W rezultacie na poszczególne firmy i ich możliwości innowacyjne wpływają działania i zachowania innych firm i podmiotów działających w klastrze, z kolei każda pojedyncza firma i jej działania wpływają na możliwości innych firm w zakresie korzystania z wiedzy. W ten sposób nawet pojedyncze działania mają wpływ na cały system klastrowy. Dla firm i dla całego klastra kluczową kwestią jest przekształcanie wyników badań w nowe produkty, co wymaga transferu wiedzy. Transfer wiedzy w niniejszej monografii jest rozumiany jako proces, w którym zestaw informacji lub doświadczeń jest przekazywany i przyswajany w celu późniejszego wykorzystania. Przekazywane informacje muszą zostać zrozumiane, aby mogły być zastosowane w odpowiedni sposób. Do rozumienia informacji i umiejętności jej wykorzystywania przyczynia się wiedza. Stanowi podstawowe źródło innowacji i postępu technicznego. Jak zauważył Porter, współpraca i konkurencja tworzą środowisko dla procesów innowacyjnych konkurencja napędza firmy do opracowywania nowych rozwiązań lub bardziej zaawansowanych produktów, a współpraca ułatwia proces innowacji poprzez uczenie się od rówieśników, uczenie się przez działanie, przepływ wiedzy itp. Dodatkowo, poza występującą jednocześnie konkurencją i współpracą, istnieje silna specjalizacja oparta na dominującym typie wiedzy i tradycji w regionie oraz korzyściach wynikających ze wsparcia instytucji publicznych, badawczo-rozwojowych i edukacyjnych. W rezultacie przedsiębiorstwa działające w klastrze mają większe możliwości zdobycia przewag konkurencyjnych, a te z kolei warunkują utrzymanie długoterminowej, permanentnej i trudnej do skopiowania pozycji konkurencyjnej. Liczne przykłady potwierdzające pozytywny wpływ klastrów na rozwój firm, przetrwanie start-upów i tworzenie środowiska innowacyjnego można znaleźć w literaturze, np. Braunerhjelm i Carlsson [1999], Lundequist i Power [2002], Lundmark i Pettersson [2012], Ahedo [2004], Konstantynova [2017], Yan i in. [2021]. Gupta i Subramanian [2008], Rosenfeld [1997], Chapain i Comunian [2010] stwierdzają, że istotą klastra jest dostęp do informacji i wspólne uczenie się umożliwiające przepływ wiedzy. Innowacyjnym efektom działalności klastra sprzyja współpraca pomiędzy aktorami modelu poczwórnej helisy innowacji, a przepływ wiedzy jest istotnym czynnikiem w nieformalnej sieci tworzonej przez członków klastra. Pomimo wieloletnich dyskusji dotyczących klastrów i ich roli w gospodarce [np. Porter, 1990; Norman, Venables, 2004; Chatterji i in., 2014; Kerr, Robert-Nicoud, 2019; Ketels, Protisiv, 2020] nadal dowody empiryczne na temat roli klastrów jako środowiska transferu wiedzy są niewystarczające. Niniejsza monografia uzupełnia tę lukę badawczą, przedstawiając rolę organizacji klastrowych w kontekście przepływów wiedzy i czynników, które wpływają na te przepływy. Tematyka monografii odnosi się do organizacji klastrowych, zapewniając lepsze rozpoznanie ich roli i wpływu poprzez zbadanie, czy środowisko klastrowe służy transferowi wiedzy. Ma to wymiar praktyczny dla zapewnienia skutecznej polityki publicznej i wsparcia mającego na celu zwiększenie konkurencyjności gospodarki. Oryginalność monografii wynika z analiz zbioru danych na poziomie firmy zebranych w firmach będących członkami organizacji klastrowych w Polsce, które dostarczają rzeczywistych dowodów na to, jak członkostwo w organizacji klastrowej przyczynia się do transferu wiedzy. W wielu wcześniejszych badaniach podjęto próbę konceptualizacji transferu wiedzy, ale nie podjęto próby stworzenia modelu transferu wiedzy w organizacji klastrowej. Niniejsza praca ma na celu wypełnienie tej luki badawczej. Podjęcie tematu transferu wiedzy w organizacji klastrowej wynika z potrzeby rozpoznania procesu dzielenia się wiedzą i przekazywania rozwiązań z jednej organizacji do drugiej, aby pokonywać złożone problemy. Transfer wiedzy to proces przekazywania wiedzy i umiejętności od jednej jednostki lub podmiotu do innej, zwykle za pomocą szkoleń, coachingu, mentoringu i nauczania czy dzielenia się zdobytym doświadczeniem. Celem transferu wiedzy jest umożliwienie jednostkom zdobycia nowej wiedzy i umiejętności, co może pomóc im poprawić swoje wyniki i stać się bardziej efektywnymi w swoich rolach. W Polsce obserwowany jest relatywnie niski poziom współpracy, wynikający z niskiego zaufania, słabego kapitału społecznego i słabości instytucji. Ma to swoje odzwierciedlenie w poziomie innowacyjności polskiej gospodarki od początku publikowania przez Komisję Europejską informacji na temat innowacyjności krajów, Polska zajmuje końcowe pozycje w rankingach European Innovation Scoreboard. W 2021 r. po raz kolejny znalazła się wśród umiarkowanych innowatorów, czyli w najsłabszej grupie. Do poprawy tej sytuacji mogą przyczynić się klastry. Klastry mogą służyć jako wzór zachowań i schematów współpracy pomiędzy różnymi podmiotami, zwłaszcza przedsiębiorstwami i instytucjami sektora nauki. Dzięki nim może nastąpić poprawa efektywności i skuteczności transferu wiedzy. Zgodnie z definicją Portera skupiają one bowiem przedsiębiorstwa, instytucje naukowe i inne podmioty, w tym instytucje otoczenia biznesu i instytucje finansowe, np. fundusze typu venture. Model klastra często opiera się na ścisłych interakcjach między firmami, instytucjami badawczymi i szkoleniowymi. Transfer wiedzy w organizacji klastrowej służy przede wszystkim do: (a) rozwiązywania problemów technologicznych poszczególnych firm oraz (b) podnoszenia konkurencyjności członków klastra ogółem. Schematy współpracy, które sprawdzają się w klastrach, można zaimplementować również poza klastrami, jeśli zostaną zapewnione odpowiednie warunki. To samo dotyczy transferu wiedzy w organizacji klastrowej służą temu zaufanie i dążenie do wspólnego celu, którego realizacja poprawia sytuację wszystkich zaangażowanych podmiotów. Łatwiej tu o efekty synergiczne wynikające z przenoszenia wiedzy czy rozwiązań technologicznych niż poza organizacją klastrową. Rozpoznanie tego procesu oraz czynników go warunkujących mogą przyczynić się do stopniowej poprawy sytuacji w gospodarce jako całości. Pomimo rosnącego zainteresowania badaczy klastrami i organizacjami klastrowymi jest nadal niewystarczająca wiedza na temat tego, co rzeczywiście dzieje się wewnątrz organizacji klastrowej. Badane jest oddziaływanie klastrów na rozwój branży czy rozwój regionalny, natomiast mało badaczy opisuje wewnętrzne procesy związane z transferem wiedzy.