Wielka Historia Polski Tom 7 Polska w czasach walk o niepodległość (1815 - 1864)

Podział historii na okresy nie pokrywa się w pełni z podziałem dziejów ludzkości na kalendarzowe stulecia, a historia krajów wchodzących w skład poszczególnych kontynentów niekiedy odbiega od podziałów chronologicznych przyjętych dla danej części świata. Wraz z upływem czasu zmienia się również zakres historii nowoczesnej. Historycy na progu XXI wieku pojęciem tym określają okres trwający od początku wielkiej rewolucji francuskiej (1789) do wybuchu (1914) lub ewentualnie zakończenia (1918) pierwszej wojny światowej. Wówczas zaczyna się historia najnowsza, rozumiana jako okres, którego bezpośredni świadkowie żyją do dzisiaj. W dziejach Polski historia nowoczesna oznacza więc w przybliżeniu czas, w którym nie było suwerennego państwa polskiego, a Polacy żyli w ramach organizmów państwowych trzech mocarstw rozbiorowych. Blisko 50-letni okres dziejów Polski prezentowany w niniejszym tomie obejmuje więc około 40% czasu określanego jako historia nowoczesna i kalendarzową pierwszą połowę wieku XIX, przedłużanego często przez historyków do 125 lat (1789-1914). Cały świat, a zwłaszcza Europa, ulegał w tym czasie wielkim przeobrażeniom. Kongres Wiedeński, kończący okres wojen rewolucyjnych i napoleońskich, zapoczątkował wprawdzie długoletnią stabilizację politycznych stosunków wewnętrznych i międzynarodowych oraz względną równowagę pomiędzy mocarstwami europejskimi, jednak w życiu społeczeństw większości krajów dokonywały się istotne zmiany. Pomimo restauracji przedrewolucyjnych reżimów, system feudalny przeżywał poważny kryzys, a ogarniająca coraz to inne kraje rewolucja przemysłowa powodowała powstawanie i rozwój nowych warstw i klas społecznych oraz stopniowy wzrost ich znaczenia. Rosła siła ekonomiczna domagającej się większych praw politycznych burżuazji, zwiększała się liczba żyjących z pracy rąk robotników najemnych i reprezentowanej przez wolne zawody i kadry urzędnicze inteligencji. Pod groźbą rozruchów chłopskich przeprowadzono reformy agrarne, likwidujące pańszczyznę i inne ciężary feudalne, a chłopi uzyskali pełną własność części posiadanej dotąd ziemi, co otwierało drogę do rozwoju kapitalizmu również w rolnictwie. Lata 1815-1864 to okres rozwoju nauki i pojawiania się nowych wynalazków zmieniających życie codzienne ludzi. Zastosowanie maszyny parowej w różnych dziedzinach przemysłu oraz w komunikacji wodnej i lądowej umożliwiło zwiększenie produkcji przemysłowej i usprawnienie przemieszczania się ludzi oraz transportu towarów na kontynencie europejskim, jak też ułatwiło penetrację gospodarczą i polityczną innych, odległych nawet części świata. Wynalazek telegrafu zwiększył szybkość obiegu informacji, a wynalazek fotografii - możliwości bardziej precyzyjnego przekazywania wiadomości o świecie i rozgrywających się wydarzeniach. Węgiel, wypierając drewno, stawał się stopniowo głównym nośnikiem energii, a górnictwo węglowe - źródłem bogactwa oraz podstawą postępu gospodarczego. Europa odgrywała w tym czasie rolę przodującą; trwała też jej ekspansja na inne kontynenty. Na skutek rozwoju terytoriów zamorskich i rywalizacji mocarstw kurczyły się posiadłości starszych imperiów kolonialnych - Hiszpanii, Portugalii i Holandii, równocześnie jednak rozrastały się imperia brytyjskie i francuskie oraz azjatyckie posiadłości carskiej Rosji. Wzrastała rola gospodarcza i polityczna państw kontynentu amerykańskiego, zarówno Stanów Zjednoczonych, jak i nowo powstałych państw latynoamerykańskich. W przyspieszonym tempie powiększała się liczba ludności świata, co już u schyłku XVIII wieku wywoływało niepokój u brytyjskiego ekonomisty Thomasa Roberta Malthusa, chociaż ów wzrost demograficzny nie był równomierny. Migracje ze wsi do miast i rozwój przemysłu powodowały rozrost aglomeracji przemysłowych i miejskich, a także przemieszczanie się ludności, zarówno w samej Europie, jak i na inne kontynenty: do Ameryki, Australii, Afryki oraz na Syberię (Azja); trwała też migracja chińska do południowo-wschodniej Azji. Rozwijający się kapitalizm wolnokonkurencyjny stopniowo wypierał relikty feudalizmu, najdłużej utrzymującego się w rolnictwie, zwłaszcza wschodnioeuropejskim, oraz w sferze produkcji rzemieślniczej i drobnotowarowej. Wzrastała rola banków, giełdy i spółek akcyjnych dysponujących coraz większym kapitałem. Przy ogólnym wzroście wartości wyprodukowanych dóbr zwiększały się dysproporcje w podziale dochodów. Rosły fortuny właścicieli środków produkcji, natomiast znacznie wolniej poprawiała się sytuacja materialna robotników przemysłowych i rolnych, co powodowało wzrost napięć społecznych i antagonizmów klasowych. Na tym tle rodziły się nowe idee i doktryny. Liberalizm ekonomiczny i polityczny - podważający i krytykujący feudalizm oraz reżimy absolutystyczne, lansujący parlamentaryzm i pewną demokratyzację społeczeństwa - był coraz mocniej krytykowany przez ugrupowania lewicowe, socjalistów utopijnych, marksistów i anarchistów. W Europie i Ameryce Łacińskiej rozprzestrzeniały się idee rewolucyjne, a wzrost świadomości narodowej rozbudzał dążenia niepodległościowe w państwach dotąd wielonarodowościowych lub też ożywiał programy zjednoczeniowe u narodów politycznie rozbitych. W Niemczech i Italii wzrastały tendencje zjednoczeniowe, odmiennie zaś wyglądało to w wielonarodowościowej monarchii habsburskiej oraz imperiach rosyjskim i otomańskim, gdzie rozwijały się ruchy niepodległościowe i separatystyczne. Polskie, irlandzkie i węgierskie dążenia niepodległościowe, podobnie jak kwestia wschodnia, związana z permanentnym kryzysem, jaki przeżywała Turcja, odgrywały w stosunkach międzynarodowych lat 1815-1864 znaczną rolę. Pod koniec tego okresu procesy zjednoczeniowe w Italii i Niemczech uległy przyspieszeniu, co w znacznym stopniu wpłynęło na zmiany układu sił w Europie oraz na rozwój nacjonalizmów w głównych państwach kontynentu. Priorytetowe traktowanie własnych interesów narodowych stopniowo odsuwało w cień charakterystyczne dla lat 20., 30. i 40. XIX wieku poczucie solidarności, jakie uwidaczniało się w społeczeństwach europejskich w stosunku do ruchów rewolucyjnych i niepodległościowych innych narodów. W sposób dotkliwy odczuli to zwłaszcza Polacy, gdy zawiodły ich nadzieje na interwencję zagraniczną w czasie powstań w latach 1830-1831 i 1863-1864. Cywilizacja i kultura europejska odgrywała w prezentowanym okresie dominującą rolę. Wzrastało znaczenie stolic wielkich mocarstw: Paryża, Londynu, Wiednia, Berlina, Petersburga; znaczne wpływy kulturalne miały również niektóre mniejsze ośrodki: Monachium, Drezno, Heidelberg, Weimar, Mediolan, Florencja, Wenecja, Rzym, Neapol, Amsterdam, Bruksela, Madryt, Barcelona, a w Europie Środkowej i Wschodniej: Praga, Warszawa, Kraków, Moskwa, Kijów, Konstantynopol. Wzrosła rola uniwersytetów i akademii nauk oraz uczonych i elit intelektualnych. W literaturze panował początkowo klasycyzm, atakowany przez romantyzm, a ten z kolei poddany został krytyce przez pozytywizm i realizm. Architekturę klasycystyczną wypierały stopniowo neostyle: neogotyk, neorenesans, neobarok. W sztukach plastycznych klasycyzm był zwalczany przez kolorystów, nawiązujących do renesansowych mistrzów weneckich; pod względem tematycznym w malarstwie panował przez kilka dziesięcioleci historyzm. Ewolucję przeżywał teatr dramatyczny, coraz bardziej popularne stawały się opera i balet, a twórczość muzyczna osiągnęła bardzo wysoki poziom. Następowało upowszechnienie książek i czasopism, rosły ich nakłady oraz liczba wydawanych tytułów. Dziennikarze odgrywali w społeczeństwach coraz poważniejszą rolę opiniotwórczą i polityczną. Cywilizacja, nauka i kultura europejska promieniowały na inne kontynenty, zwłaszcza na obie Ameryki, a także na Daleki Wschód i do Afryki.