Świadczenia emerytalne. Komentarz

Komentarz "Świadczenia emerytalne" szeroko omawia ustawę z dnia 30 kwietnia 2004 r. o świadczeniach przedemerytalnych oraz z dnia 20 kwietnia 2004 r. o pracowniczych programach emerytalnych.

W komentarzu uwzględniono najnowszy stan prawny, orzecznictwo, urzędowe interpretacje organów administracji oraz poglądy doktryny.

Wprowadzenie:
Pracownicze programy emerytalne miały być w założeniu jednym z trzech filarów systemu zaopatrzenia emerytalnego wprowadzonego w życie w 1999 r. Pierwszy ze wspomnianych filarów stanowi obowiązkowy system repartycyjny, opierający się na finansowaniu oświadczeń emerytalnych ze środków uzyskanych z obowiązkowych składek na ubezpieczenie społeczne przekazywanych do ZUS. Uzupełniającym elementem systemu zaopatrzenia emerytalnego miał być obowiązkowy drugi filar o charakterze kapitałowym, do którego jest przekazywana część obowiązkowej składki na ubezpieczenie społeczne. Środki zgromadzone w ramach drugiego filaru są przekazywane do otwartych funduszy emerytalnych, zarządzanych przez powszechne towarzystwa emerytalne, które ze swej istoty są podmiotami komercyjnymi nastawionymi na prowadzenie działalności zarobkowej. Podstawowym założeniem drugiego filaru jest, aby środki przekazywane do otwartych funduszy emerytalnych były zarządzane przez profesjonalistów w sposób zapewniający jak najbardziej efektywne ich inwestowanie, co pozwoli w znaczący sposób zwiększyć wysokość świadczenia emerytalnego. Z uwagi na to, iż do otwartych funduszy emerytalnych przekazywana jest niewielka część obowiązkowej składki emerytalnej, w chwili obecnej wynosząca 7,3% podstawy jej wymiaru, oraz obowiązujące ograniczenie wysokości rocznej podstawy wymiaru składek na obowiązkowe ubezpieczenie emerytalne, ustawodawca doszedł do wniosku, że istnieje konieczność stworzenia ram prawnych dla trzeciego filara systemu zaopatrzenia emerytalnego, w którym byłyby inwestowane składki dobrowolnie przekazywane przez pracodawców oraz samych ubezpieczonych. Cel ten ustawodawca zrealizował poprzez ustawę z 22.8.1997 r. o pracowniczych programach emerytalnych, która weszła w życie 1.1.1999 r.

Niestety praktyka pokazała, iż wspomniana ustawa nie spełniła leżących u jej podstaw oczekiwań. Złożyło się na to kilka przyczyn, wśród których najistotniejsze znaczenie miała sytuacja ekonomiczna pracodawców w okresie po wejściu w życiu ustawy, wynikająca z ogólnego pogorszenia się koniunktury gospodarczej Polski w tamtym okresie, oraz rozwiązania przyjęte w samej ustawie o pracowniczych programach emerytalnych, które nie odzwierciedlały potrzeby większej elastyczności pracowniczych programów emerytalnych tak, aby ich treść mogła zostać zmieniona w przypadku braku możliwości opłacania przez pracodawcę składek podstawowych w wysokości przyjętej w chwili ustanowienia programu. Te przyczyny, w połączeniu z restryktywną polityką ówczesnego Urzędu Nadzoru nad Funduszami Emerytalnymi, który nie wspierał w znaczący sposób pracodawców w tworzeniu pracowniczych programów emerytalnych oraz z podnoszonym przez pracodawców brakiem istotnych zachęt podatkowych, spowodowały małe zainteresowanie pracodawców trzecim filarem systemu zaopatrzenia emerytalnego. Z danych opublikowanych przez Komisję Nadzoru Ubezpieczeń i Funduszy Emerytalnych (urząd ten został powołany w miejsce Urzędu Nadzoru nad Funduszami Emerytalnymi) wynika, że w czasie obowiązywania ustawy z 22.8.1997 r. o pracowniczych programach emerytalnych wpisano do rejestru pracowniczych programów emerytalnych około 300 programów, których uczestnikami było około 100.000 ubezpieczonych.

Chcąc ożywić trzeci filar systemu zabezpieczenia emerytalnego, doszło do uchwalenia nowej ustawy o pracowniczych programach emerytalnych, która weszła w życie 1.6.2004 r. W ustawie tej zostały zawarte przepisy uwzględniające część postulatów zgłaszanych przez pracodawców. Wśród nich najistotniejsze znaczenie mają przepisy dopuszczające możliwość zawieszenia opłacania oraz zmniejszenia wysokości opłacanej przez pracodawcę składki podstawowej, jeżeli przemawia za tym sytuacja ekonomiczna pracodawcy. Nowa ustawa o pracowniczych programach emerytalnych rozluźniła również "gorset" kontroli Komisji Nadzoru Ubezpieczeń i Funduszy Emerytalnych nad pracodawcami, dopuszczając możliwość porozumiewania się przez pracodawców z reprezentacjami pracowników w zakresie zmniejszenia obciążeń finansowych pracodawców, wynikających z prowadzonych przez nich pracowniczych programów emerytalnych. Jedną z najważniejszych zmian jest też dopuszczenie możliwości likwidacji pracowniczego programu emerytalnego z inicjatywy pracodawcy. Jednocześnie w nowej ustawie o pracowniczych programach emerytalnych zostały przewidziane zachęty finansowe dla pracodawców, którzy oferowali swoim pracownikom pozaustawowe formy gromadzenia dodatkowych środków na zaopatrzenie emerytalne, jeżeli formy te zostaną zastąpione pracowniczymi programami emerytalnymi. Polegają one na możliwości utrzymania dotychczasowego zwolnienia składek opłacanych za pracowników z podstawy wymiaru składek na obowiązkowe ubezpieczenia społeczne.

Praktyka pokazała, że podjęte przez ustawodawcę działania w celu ożywienia trzeciego filara systemu zaopatrzenia emerytalnego, okazały się słuszne, aczkolwiek można dyskutować, czy ustawodawca nie powinien pójść dalej, oferując np. wymierne korzyści podatkowe. Z aktualnych danych Komisji Nadzoru Ubezpieczeń i Funduszy Emerytalnych wynika, iż obecnie funkcjonuje ponad 600 pracowniczych programów emerytalnych, a podobna liczba oczekuje na wpisanie do rejestru prowadzonego przez Komisję Nadzoru Ubezpieczeń i Funduszy Emerytalnych. Ciągle jednak liczba prowadzonych programów jest zbyt mała, aby można było powiedzieć, że trzeci filar systemu zaopatrzenia emerytalnego spełnił pokładane w nim oczekiwania.

W dniu 17.8.2005 r. weszła w życie ustawa nowelizująca aktualnie obowiązującą ustawę o pracowniczych programach emerytalnych. Nowelizacja nie ma jednak na celu istotnej zmiany treści obecnie obowiązującej ustawy o pracowniczych programach emerytalnych, a jej celem jest dostosowanie tej ustawy do ustawodawstwa Unii Europejskiej oraz usunięcie ewidentnych omyłek legislacyjnych, względnie doprecyzowanie treści niektórych przepisów ustawy o pracowniczych programach emerytalnych. Autorzy uwzględnili w treści komentarza istotne ich zdaniem zapisy ustawy nowelizującej ustawę o pracowniczych programach emerytalnych.

Celem niniejszego komentarza jest przede wszystkim dostarczenie pracodawcom oraz innym podmiotom uczestniczącym w procesie tworzenia i rejestracji pracowniczych programów emerytalnych informacji koniecznych do opracowania wszystkich dokumentów niezbędnych do utworzenia pracowniczego programu emerytalnego, a także dotyczących procedury rejestracji tego programu przez Komisję Nadzoru Ubezpieczeń i Funduszy Emerytalnych. Celowi temu służy również zamieszczenie przykładowego wzoru umowy zakładowej.

Z uwagi na bardzo niewielką liczbę publikacji dotyczących problematyki pracowniczych programów emerytalnych oraz brak orzecznictwa w tym zakresie, treść komentarza została oparta na doświadczeniach autorów komentarza uzyskanych w czasie tworzenia i rejestrowania pracowniczych programów emerytalnych. W komentarzu zostały zawarte również informacje dotyczące wzajemnych relacji między ustawą o pracowniczych programach emerytalnych a ustawą z 20.4.2004 r. o indywidualnych kontach emerytalnych.

Mamy nadzieję, że zawartość komentarza spełni Państwa oczekiwania, przybliżając Państwu problematykę tworzenia oraz rejestrowania pracowniczych programów emerytalnych oraz ułatwi nie tylko tworzenie i rejestrację programów, ale i rozwiązywanie problemów prawnych powstałych w trakcie ich funkcjonowania.

Alicja Kopeć, Marcin Wojewódka