Ostatnia podróż Winterberga

Jaroslav Rudiš, Ostatnia podróż Winterberga Bohaterami powieści Jaroslava Rudiša są Jan Kraus, Czech z Vimperku (niem. Winterberg), mieszkający w Berlinie, opiekun osób starszych oraz 99-letni Wentzel Wintterberg, Niemiec z Liberca (niem. Reichenbergu). Kraus pracuje u Wenzla, który jest emerytowanym maszynistyą tramwajowym. Staruszek chce chce przed śmiercią odbyć podróż po przestrzeni dawnych Austro-Wegier. Przemierzają zatem obydwaj koleją tereny byłego państwa Habsburgów, posiłkując się bedekerem z 1913 roku, kiedy cesarstwo miało się jeszcze dobrze. Winterberg ku irytacji Krausa nieustannie czyta na głos fragmenty tego przewodnika. Dla obydwóch miejsca podróży są doskonale znane, bo są przestrzenią ich młodości. Wojaże mają im pomóc w rozliczeniu się z historią, przeszłością, swoim osobistym życiem. Podróżowanie według Winterberga pomaga w zapominaniu o przeszłości. Okazuje się, że to podróż przez beautiful landscape of battlefields cemeteries and ruins, co powtarza nieustannie starszy podróżnik. Osią jego nieustających rozważań jest bitwa pod Königgrätz zakończona klęską Austro-Węgier. Jakkolwiek cytowanie obszernych fragmentów nieaktualnego bedekera narzuca czytelnikowi mnóstwo niekoniecznie potrzebnych informacji, a powieść toczy się niespiesznie w rytmie kół pociągu, czytelnik stopniowo poznaje wiele zazębiających się z życiem bohaterów miejsc i zdarzeń. Winterberg wielokrotnie powtarza, że jemu się nie spieszy, a pośpiech jest chorobą współczesności i odbiera przyjemność przeżywania życia. Niepowiązane z pozoru obrazki z życia Winterberga i jego opiekuna Krausa tworzą w rezultacie smutne opowieści o miłościach ich życia, pracy, rodzinach. Jest piękna Lenka, Żydówka z Reichenbergu, wielka miłość Winterberga. Jest i Carla, miłość Krausego. Jest Silke, córka staruszka, chodząca na jogę. Jest spopielarnia w Reichenbergu prowadzona przez jego ojca, są zwłoki, bitwy, koleje. Bohater żyje historią i w historii, a odległe wydarzenia są mu bliskie, jakby zdarzyły się wczoraj. Przenika wzrokiem przez rzeczy i zagląda pod podszewkę świata. Według niego w Czechach i Austrii pielęgnuje się pamięć o klęskach, których nie da się strawić. Bo trzeba się przyjrzeć wielkim klęskom historycznym, by móc zrozumieć własne porażki. Każdy ma swoje własne Königgrätz, historia bowiem trzyma każdego mocno w swoich rękach ? twierdzi Winterberg. Powrót do czasów i miejsc młodości uzmysławia mu, że po upadku Austro-Węgier wszystko uległo zmianie. Imperialne porządki odeszły do historii, niegdysiejsi bohaterowie odeszli do muzeów lub do krainy niepamięci, a kolej wyparł ruch samochodowy. Bohater, odrzucając nowoczesność, stracił ogląd na problemy współczesne. Wszystko chce wytłumaczyć przez pryzmat historii, którą i tak przekręca i nagina do swoich potrzeb. Młodszy bohater natomiast ucieka od historii, nie chce pamiętać swoich przeżytych w czasach komunizmu wydarzeń związanych z ucieczka na Zachód. Ostatnia podróż Winterberga jest powieścią drogi, w której podróż stała się dla bohaterów pretekstem do rozliczenia się z samym sobą. Muszą zmierzyć się z osobistymi wspomnieniami oraz konsekwencjami podjętych w młodości decyzji. A są to sprawy, których żałują do tej pory. Winterberg nie pojechał za Lenką na umówione miejsce, a Kraus uciekł z Czechosłowacji w dramatycznych okolicznościach. Cała podróż uświadamia bohaterom, że polegać można tylko na sobie, na swoim rozumie, na swoich oczach. Tyrady Winterberga utwierdzają go w przekonaniu, że nie można lekceważyć clausewitzowskiej mgły wojny, bo termin ten pasuje do wszystkich czasów nie tylko w odniesieniu do wojny, ale i do osobistego życia. Mgła wojny jest wówczas, gdy życie zdaje się nam niejasne, niekompletne, niepewne, nawet w związkach międzyludzkich. Można się powiesić, zastrzelić, rzucić w otchłań, albo można ciągle iść naprzód, zmagać się z czasem i historią, choćby ze świadomością, że jesteśmy na straconej pozycji. Wydźwięk pesymistycznych rozważań Winterberga ma jednak akcenty optymistyczne. Co pozostaje człowiekowi w obliczu zbliżającej się katastrofy? Na to również bohater ma własną odpowiedź. Jedyne co można zrobić, to stale być w drodze, iść wciąż przed siebie, coraz dalej, do przodu, ku wolności, w przeciwnym razie można się tylko zastrzelić lub powiesić. Ostatecznie wszyscy kończą na jakimś cmentarzu, polu minowym, polu bitwy albo w spopielarni (krematorium). Historia kolejnictwa na terenach Austro-Węgier, którą niemalże gloryfikuje Winterberg, pozwala na używanie terminów kolejowych w odniesieniu do wydarzeń historycznych. Pozwala to bohaterowi na różnorakie analogiczne stwierdzenia i metafory, choćby takie, że człowiek często się wykoleja (przykładem Auschwitz, Treblinka), a zwrotnice historii najczęściej przestawiają głupcy. Kolej wydaje się Winterbergowi uosobieniem ładu, porządku, zrozumienia. Ciężko przeżył fakt niemożności udania się koleją z Zagrzebia do Sarajewa. Jeden organizm Europy Środkowej rozpadł się z tego powodu w jego oczach ostatecznie. W powieści jak mantra powtarzają się stałe frazy, określenia, stwarzające klimat monotonii nie tylko przemijania czy powtarzalności historii Europy Środkowej, ale i nużących etapów nieustającej podróży bohaterów. Może to wydawać się dość manieryczne, ale dla mnie było ciekawym zabiegiem stylistycznym dającym ponadto odczuć zmęczenie starego człowieka pozbawionego złudzeń co do świata, ludzi, historii, polityki. Muzycznym leitmotivem jest stara żołnierska pieśń: I tak upływa czas/ wszystko przechodzi/ wszystko przemija/ o, jak ten czas ucieka. W ustach staruszka brzmi to naturalnie i prawdziwie. Gorąco polecam lekturę powieści Jaroslava Rudiša.