Czy Polacy i Żydzi nienawidzą się nawzajem? Literatura jako mediacja

W literaturze polskiej od ponad trzystu lat krąży opowieść, której bohaterami są Żydzi, ich kultura, a także jej wpływ na polskie społeczeństwo. Od lat czterdziestych dwudziestego wieku horyzontem tej opowieści staje się Zagłada, testująca wydolność języka i wyobraźnię jego użytkowników, a także kształtująca w świadomości zbiorowej trwały punkt odniesienia i jeden z najważniejszych problemów kultury polskiej. Można go wyrazić pytaniem: jak powinniśmy budować relacje z Żydami? Literatura stawia je od stulecia w prawie niezmienionej formie, nie bacząc, że dawno straciło ono ważnego odbiorcę i partnera dialogu, jakim byli Żydzi. Pytanie o polskie relacje z Żydami, oddziałujące wyjątkowo mocno na pisarzy, wymaga wyjaśnienia. Po pierwsze, nie jest ono wcale kierowane tylko do żydowskich adresatów, ale przede wszystkim do Polaków. Po drugie, ma charakter symboliczny, a nie faktyczny, i wynika z przemożnej potrzeby przejęcia dominującej narracji o wzajemnych relacjach i takiego jej „ustawienia”, które nie kompromitowałoby nas w obliczu historii, ale pozwoliłoby się z niej oczyścić, wytłumaczyć czy wręcz napisać ją na nowo.

Z rozdziału Co nas łączy?

Marta Tomczok stara się ukazać odpowiedzialność owej milczącej większości za nasycenie pola emocjonalnego relacji polsko-żydowskich jakościami, które – pozornie neutralne czy bezrefleksyjnie traktowane jako oczywiste – w rzeczywistości ujawniają swoją negatywnie nacechowaną zawartość. Metodą wnikliwej lektury tekstu literackiego i przy zastosowaniu nowszych podejść badawczych (od krytyki postzależnościowej, feministycznej, po ekokrytykę, studia nad zwierzętami oraz wulnerabilnością) autorka dociera do nie ujawnianych wcześniej aspektów wybranych dzieł literackich – od takiej powieści Zofii Nałkowskiej, jak Węże i róże po Króla Szczepana Twardocha.

Hanna Gosk

Monografia Marty Tomczok to oryginalna praca z kręgu polskiej refleksji literaturo- i kulturoznawczej nad Zagładą. Jej wartość wypada mierzyć zarówno oryginalnością sformułowanych wniosków, jak i innowacyjnością zastosowanych metodologii. [...] odsłania przed badaczami Holokaustu nowe perspektywy poznawcze oraz ujawnia interesujące klucze interpretacyjne.

Sławomir Buryła